3721- TEFSİR تفسير : Arabca ف س ر kökünden tef’il vezninde masdardır. Mestur, gizli bir şeyi aşikâr etmek. Manayı izhar etmek. *Anladığını anlatmak. Bildiği kadar açıklamak. *Kur’an-ı Kerim’in manasını açıklayan kitab. *Ehl-i hadis ıstılahında, tefsire dair hadis-i şeriflere de tefsir denilir. (Bak: Beyan, İctihad, Terceme, Te’vil) Tefsir kelimesi Kur’anda (25:33) âyetinde geçer.

3722- «Kur’andaki anasır-ı esasiye ve Kur’anın takib ettiği maksadlar: Tevhid, Nübüvvet, Haşir, Adalet ile ibadet olmak üzere dörttür.» (İ.İ.12) Hakiki bir tefsir, bu dört ana gaye üzerinde tahşidat yapıp diğer meseleleri de bu esasları takviye makamında zikretmelidir.

«Sual: Kur’anın, şu dört hedefe doğru yürüdüğü neden malumdur?

Cevab: Evet benî âdem, büyük bir kervan ve azîm bir kafile gibi mazinin derelerinden gelip, vücud ve hayat sahrasında misafir olup, istikbalin yüksek dağlarına ve müzeyyen bağlarına müteveccihen kafile kafile müteselsilen yürümekte iken, kâinatın nazar-ı dikkatini celbetti; “Şu garib ve acib mahluklar kimlerdir? Nereden geliyorlar? Nereye gidiyorlar?” diye ahvallerini anlamak üzere hilkat hükümeti, fenn-i hikmeti karşılarına çıkardı. Ve aralarında şöyle bir muhavere başladı:

Hikmet: Nereden geliyorsunuz? Nereye gidiyorsunuz? Bu dünyada işiniz nedir? Reisiniz kimdir?

Bu suale, benî âdem namına, emsali olan büyük peygamberler gibi, Muhammed-i Arabî Aleyhissalatü Vesselâm, nev’-i beşere vekâleten karşısına çıkarak şöyle cevapta bulundu:

Ey hikmet! Bu gördüğün insanlar, Sultan-ı Ezelî’nin kudretiyle, yokluk karanlıklarından, ziyadar varlık âlemine çıkarılan mahluklardır. Sultan-ı Ezelî, bütün mevcudatı içinde biz insanları seçmiş ve emanet-i kübrayı bize vermiştir. Biz, haşir yoluyla saadet-i ebediyeye müteveccihen hareket etmekteyiz. Dünyadaki işimiz de, o saadet-i  ebediye yollarını temin etmekle re’s-ül malımız olan istidadlarımızı nemalandırmaktır. Ve şu azîm insan kervanına, bundan sonra Sultan-ı Ezelî’den risalet vazifesiyle gelip riyaset eden benim. İşte o Sultan-ı Ezelî’nin risalet beratı olarak bana verdiği Kur’an-ı Azimüşşan elimdedir. Şüphen varsa al, oku!

Muhammed-i Arabî Aleyhissalatü Vesselâm’ın verdiği şu cevaplar, Kur’andan muktebes ve Kur’an lisanıyla söylenildiğinden; Kur’anın anasır-ı esasiyesinin şu dört maksatta temerküz ettiği anlaşılıyor.

3723- Sual: Şu makasıd-ı erbaa, Kur’anın hangi âyetlerinde bulunuyor?

Cevab: O anasır-ı erbaa, Kur’anın hey’et-i mecmuasında bulunduğu gibi; Kur’anın surelerinde âyetlerinde kelâmlarında, hatta kelimelerinde bile sarahaten veya işareten veya remzen bulunmaktadır. Çünkü Kur’anın küllü, cüz’lerinde görüldüğü gibi; cüz’leri de, Kur’anın küllüne ayinedir. Bunun içindir ki, Kur’an müşahhas olduğu halde, efrad sahibi olan küllî gibi tarif edilir.

3724- S- بِسْمِ اللّٰهِ ve اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ gibi âyetlerde makasıd-ı erbaaya işaretler var mıdır?

C- Evet قُلْ kelimesi, Kur'anın çok yerlerinde mezkûr veya mukadderdir. Bu mezkûr ve mukadder olan قُلْ kelimelerine esas olmak üzere بِسْمِ اللّٰهِ dan evvel قُلْ kelimesi mukadderdir. Yani, "Ya Muhammed! Bu cümleyi insanlara söyle ve talim et." Demek besmelede İlahî ve zımnî bir emir var. Binaenaleyh şu mukadder olan قُلْ emri, risalet ve nübüvvete işarettir. Çünki Resul olmasaydı, tebliğ ve talime me’mur olmazdı. Kezalik hasrı ifade eden “car ve mecrur’un takdimi”, tevhide imadır. Ve keza اَلرَّحْمن nizam ve adalete, اَلرَّحِيم de haşre delalet eder. Ve keza اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ daki ( ل ) ihtisası ifade ettiğinden tevhide işarettir. رَبُّ الْعَالَمِينَ adaletle nübüvvete remizdir. Çünki terbiye, resuller vasıtasıyla olur. مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ zâten sarahaten haşir ve kıyamete delalet eder.» (İ.İ. 12-14) (Kur’anın takib ettiği dört esas, bak: 2107.p.)

3725- Kur’anın hakiki bir tefsirinde, Kur’anda ehemmiyet verilen hususlara ehemmiyet verilmelidir demiştik. Meselâ, ilim ile maneviyatı mezcetmek ve “kitab-ı kâinat” tabir edilen âlemdeki bütün eserleri okutup tefekkür ettirmek... (Bak: Tefekkür) Böylece eserlerden eser sahibini sıfatlarıyla ve eserlerinde takib ettiği hikmetleriyle tanıtıp, marifetullah (Bak: Marifetullah) derecelerinde terakki vermek; Kur’anın yüksek hususiyetlerinden biri olup tevhid esasının temelidir.

Evet velayet-i kübra mesleğini ders veren (Bak: Velayet-i Kübra) Kur’an; akıl ile kalbi, ilim ile maneviyatı, talim ile terbiyeyi beraber ele alır. Hatta Kur’anın ekser muhatabı avam olduğundan, terbiye ve irşada çok ehemmiyet verir. (Bak: İrşad) Kur’anın hakiki bir tefsiri, bir muallim ve mürşid gibi, okuyucusunu talim ve irşad etmelidir. Zira Kur’an «şu âlem-i insaniyetin mürebbisi.. ve insaniyet-i kübra olan İslâmiyetin ma ve ziyası.. ve nev-i beşerin hikmet-i hakikiyesi.. ve insanyeti saadete sevkeden hakiki mürşidi ve hâdisi.. ve insana hem bir kitab-ı şeriat, hem bir kitab-ı dua, hem bir kitab-ı hikmet, hem bir kitab-ı ubudiyet, hem bir kitab-ı emir ve davet, hem bir kitab-ı zikir, hem bir kitab-ı fikir, hem bütün insanın bütün hacat-ı maneviyesine merci’ olacak çok kitabları tazammun eden tek, cami’ bir Kitab-ı Mukaddes’tir.» (S.366) şeklinde tarif edilmiştir.

İşte Kur’anın hakiki tefsiri, mezkûr hususiyetlerden hissesi olmalı ve okuyucusunu hem talim hem irşad etmelidir.

3726- Mezkûr tarifi yapan Bediüzzaman, eserlerinde, bazı tefsirlerde görüldüğü gibi, âyetlerin sebeb-i nüzulü, kelimelerin etimolojik incelemesi, kısas ve ihbarat-ı tarihiyede mekân, zaman ve vukuat şeklinin tesbiti gibi mesail-i fer’iyede uzun tafsilata yer vermemiş ve tefsir hakkında şöyle demiştir:

«Tefsir iki kısımdır: Birisi malum tefsirlerdir ki, Kur’anın ibaresini ve kelime ve cümlelerinin manalarını beyan ve izah ve isbat ederler. İkinci kısım tefsir ise: Kur’anın imanî olan hakikatlerini kuvvetli hüccetlerle beyan ve isbat ve izah etmektir. Bu kısmın pek çok ehemmiyeti var. Zâhir malum tefsirler, bu kısmı bazan mücmel bir tarzda dercediyorlar. Fakat Risale-i Nur, doğrudan doğruya bu ikinci kısmı esas tutmuş, emsalsiz bir tarzda, muannid feylesofları susturan bir manevi tefsirdir.» (Ş.515)

3727- Kur’an’ın diğer ehemmiyetli bir hususiyeti de şudur ki: Zikrettiği tarihî hâdisat-ı cüz’iye ile, umum zaman ve mekânlarda gelmiş ve gelecek beşer tabakalarına, düstur-u küllî kaidesiyle ders verip irşad eder. Şu halde Kur’anın hakiki bir tefsiri, Kur’andaki kıssaları, birer hâdise-i tarihiye olarak değil, belki birer manzara-i ibret ve irşad olarak nazara vermelidir. Meselâ Kur’anda tekraren zikredilen Fir’avun ve emsali olan azgınlar ve tağutları, sadece birer şahıs olarak değil, aynı zamanda bunların âhirzamana kadar tarihî akış içindeki çeşitli suret ve isimlerle ortaya çıkan tağutiyet ve fir’avuniyet cereyanlarını da anlamak ve şerlerinden muhafaza için halkı irşad etmek lâzımdır. Bu cereyanlar bulundukları cemiyetlerin mevcut şartlarına göre dine düşmanlıkları bazan açıkça, bazan da maskeli ve münafıkane şekillerde olur.

Hülasa hakiki bir tefsir, Kur’anın ana gayelerini ve küllî manasını izhar ve insanları irşad etmelidir.

Evet «Kur’anın herbir âyeti, çok vücuh-u irşadî ve müteaddid cihat-ı hidayeti olduğunu ehl-i tahkik ve ilm-i belagat ittifak etmişler.» (S.254)

3727/1- Kur’anın her asra bakan dersinden bir misal: Kur’an (40:38) âyetinde, Firavun’a karşı çıkan bir mü’min zattan bahsedilir. O zat kavmine diyor ki: “Bana ittiba ediniz.” Demek o zaman halk, kendilerini hakka bağlayan mühdî ve mürşid zatın sözlerini dinlemeye çok muhtaçtı. Yani halkın, şer liderleri ve cereyanı tarafından idlal edildiği bir fitne devriydi. Bu fitneye karşı çare olarak, tahkikî imanı kazanmış bir zat, irşadla manen muvazzaf bulunuyordu. Mezkûr âyette zikredilen zatın, mü’min vasfının bilhassa ifade edilmesi, o asırda iman za’fiyeti ve küfrün dehşetli istilası olduğuna işarettir. O zat kavmine, sebil-ür reşada (rüşd yoluna) götüreceğini bildirir. Demek ki o zamanın menfî cereyanı, sebil-ür reşada düşman idi. Halkı sebilür reşaddan döndürmüş, aldatmış, şaşırtmış, ifrat ve tefrite düşürmüştü. Yine bu mü’min zat (39. âyetin beyanıyla) kavmine, dünya hayatının bir meta’dan ibaret olduğunu, hakiki hayatın dar-ül karar olan âhirette bulunduğunu tebliğ ve mukayeseli derslerle telkin eder. Âhiretin dar-ül karar olduğunu bildiren âyetteki cümle manidardır. Demek o zaman öyle bir gaflet istila etmiş ki, insanlar âhiretin tagayyürsüzlüğü ile ebedîliğini unutmuş, dünyayı ebedî tevehhüm eder olmuşlardı. O devir ile çağımız arasındaki benzerlik şayan-ı hayrettir. O asrın şerr cereyanı, insanları dünya hayatının menfaat ve lezzetlerine  meftun etmiş, fani hayatın nefsanî cezibedarlığını artırmış, böylece âhireti unutturmuştu. Devamında gelen 40, 41, 42, 43. âyetlerde, o mü’min zat halka, dünya hayatında işlenen iyi ve kötü amellerin âhirette muhasebesi olduğunu hatırlatır. Bundan da anlıyoruz ki, âhiretteki muhasebeden de gafil idiler. Mü’min zat, kurtuluşa davet eder, karşı taraf ise Cehennem’e davet eder. Yani günahlara medenilik namı  vererek  vazgeçilmez bir hayat şekli olarak takdim eder. Hem fen namı altında esbab ve tabiat şirki,  hem insanlar üzerine İlahî hâkimiyet yerine beşerî hâkimiyet prensibi gibi, hiç düşünülmedik çeşitli şirkleri dava ve telkin eder. (Bak: 3760/10.p.sonu)

Nihayet o mü’min zat, muvazzaf olduğu tebliğini yapar, irşadatını fetalarına neşrettirir ve Allah’a tevekkül eder. Kavmine hitaben, “Size söylediklerimi (sözlerimi) yakın bir gelecekte zikredeceksiniz, (tezekkür ve tezkiren okuyacaksınız, ona olan ihtiyacı anlayacaksınız)” der. Aynı surenin 45. âyeti ise ifham eder ki, o şer cereyanı o mürşide su-i kasdlar hazırlamış. Fakat Allah o kulunu, onların su-i kasdlarından muhafaza etmiştir. En nihayet o mütecaviz âl-i Firavunu (şer cereyanını), kötü bir azab kuşatmıştır. (Bu âyetin son cümlesi, cifren 1424 eder)

Kur’anda asrımıza bakan ibretli kıssalardan bir misal de 36. surenin 20-29. âyetlerinde  anlatılan hâdisedir. Peygamberleri tekzib edip onların tebligatını ilga eden bir dehşetli hâdisenin vehametini gören ve (bunu önleme gayreti içinde uzaktan) koşarak gelen bir recül (mücahid ve kahraman bir zat), resullere (evamir-i İlahiyeye bilhassa İslâm ve hakiki İsevîliğin mümessilleri olan iki resule) uyulmasını (şer cereyanına uyulmamasını) tebliğ eder. Menfaatperest olan o asrın nazarında, dinin ve dini tebliğ edenlerin safiyet ve halisiyetini göstermek için, istiğna düsturunu nazara verir. Daha bunlar gibi pek çok nükte ve işaretlerle asrımıza daha çok bakan kıssanın sonu, devrimizin son hâdisesi olduğuna gizli bir işarettir ki, bir sayha ile o zalim cereyana son verilişini beyan eder.

İşte âyetlere bunun gibi ibret nazarıyla ve her asra bakan manevî dersleri cihetiyle bakılırsa, her asırda bilhassa asrımızda alınacak çok ehemmiyetli ders ve ibretler görülebir. Bir tefsirde, mevzumuzla alakalı bir bahiste geçen bir cümle şöyledir: «Şuayb’ın (A.S.) kıssasına iyi dikkat edilirse, zamanımız medeniyetinin ahlâk-ı umumiyesine pek yakından temas eden noktalar görülür.» (E.T. 2805) Evet Kur’an (12:111) âyetinde beyan edildiği gibi, peygamberlerin kıssalarında çok ibretler vardır.

3727/2- Bediüzzaman Hazretleri de, mevzumuza ışık tutan bir beyanında şöyle der: «Ramazan-ı Şerif’te Kur’an-ı Mu’ciz-il Beyan’ı okurken Risale-i Nur’a işaretleri Birinci Şua’da beyan olunan otuzüç âyetten hangisi gelse bakıyorum ki, o âyetin sahifesi ve yaprağı ve kıssası dahi Risale-i Nur’a ve şakirdlerine kıssadan hisse almak noktasında bir derece bakıyor. Hususan Sure-i Nur’dan ayat-ün nur on parmakla Risale-i Nur’a baktığı gibi, arkasındaki ayat-ı zulümat dahi muarızlarına tam bakıyor ve ziyade hisse veriyor. Adeta o makam, cüz’iyetten çıkıp külliyet kesbeder. Ve bu asırda o külliyetin tam bir  ferdi Risale-i Nur ve şakirdleridir diye hissettim. Evet Kur’anın hitabı, evvela Mütekellim-i Ezelî’nin rububiyet-i ammesinin geniş makamından, hem nev’-i beşer, belki kâinat namına muhatab olan zatın geniş makamından, hem umum nev’-i beşer ve benî-âdemin bütün asırlarda irşadlarının gayet vüs’atli makamından, hem dünya ve âhiretin, arz ve semavatın, ezel ebedin ve Hâlik-ı Kâinat’ın rububiyetine bütün mahlukatın tebdirine dair kavanin-i İlahiyenin gayet yüksek ihatalı beyanatının makamından aldığı vüs’at ve ulviyet ve ihata cihetiyle o hitab, öyle bir yüksek i’cazı ve şümulü gösterir ki; ders-i Kur’anın muhatablarından en kesretli taife olan tabaka-i avamın basit fehimlerini okşayan zahirî ve basit mertebesi dahi, en ulvî tabakayı da tam hissedar eder. Güya kıssadan yalnız bir hisse ve bir hikâye-i tarihiyeden bir ibret değil, belki bir küllî düsturun efradı olarak her asırda ve her tabakaya hitab ederek taze nazil oluyor. Ve bilhassa çok tekrar ile اَلظَّالِمِينَ اَلظَّالِمِينَ deyip tehdidleri ve zulümlerinin cezası olan musibet-i semaviye ve arziyeyi şiddetle beyanı, bu asrın emsalsiz zulümlerine Kavm-i Âd ve Semud ve Fir’avunun başlarına gelen azablarla baktırıyor. Ve mazlum ehl-i imana, İbrahim ve Musa Alehimesselâm gibi enbiyanın necatlarıyla teselli veriyor.» (Ş.243)

Bir atıf notu:

-Kur’an’ın mezkûr kıssalara benzer diğer bazı kıssaları için 69, 288,973/1, 3894. p.lara bakınız.

3728- «Ulûm-u Arabiyece sahih ve usul-i diniyece hak olmak şartıyla ve Fenn-i Maanîce makbul ve İlm-i Beyanca münasib ve belagatça müstahsen olan bütün vücuh ve maani, ehl-i içtihad ve ehl-i tefsir ve ehl-i usulüddin ve ehl-i usul-ül Fıkhın icmaiyle ve ihtilaflarının şehadetiyle, Kur’anın manalarındandırlar. O manalara derecelerine göre birer emare vaz’etmiştir. Ya lafziyedir, ya maneviyedir. O maneviye ise, ya siyak veya sibak-ı kelâmdan veya başka âyetten birer emare, o manaya işaret eder. Bir kısmı yirmi ve otuz ve kırk ve altmış, hatta seksen cild olarak muhakkikler tarafından yazılan yüzbinler tefsirler, Kur’anın camiiyet ve harikıyet-i hafziyesine kat’i bir bürhan-ı bâhirdir.» (S.395)

3728/1- Kur’an âyetlerinin manaları küllî olup bir cüz’î manaya inhisar etmez. (Bak:201.p.) Kur’anda keşfiyat-ı fenniyeye ait ihbaratın işaret ve remizler şeklinde olmasındaki bir hikmet: İmtihan sırrını muhafaza etmek olduğu gibi, fünun dahi zamanla ve telahuk-u efkârla inkişaf ettiğinden, müfessir fennî mesaile ait âyetlere kat’i ve muayyen hüküm vermemeli ve istikbaldeki yeni keşiflere ve hâdiselere de şamil olan Kur’an âyetlerini bir mana cüz’üne inhisar ettirmemelidir. (Bak: 1993, 1994.p.lar)

Bir atıf notu:

-Kur’anın pek çok vücuh-u irşadî ve mana tabakaları vardır, bak: 2109- 2112, 2116. p.lar

Hem de «bir gayr-ı müslim yalnız mescide girmekle müslüman olmasına kâfi olmadığı gibi, tefsirin veya şeriatın kitaplarına, hikmet veya coğrafya veya tarih gibi bir fennin meselesi girmesiyle tefsir veya şeriat olamaz. Hem de bir müfessir veya fakîh mütehassıs olmak şartıyla, hükmü yalnız nefs-i şeriat ve tefsirde hüccettir. Yoksa tufeylî olarak izinsiz tefsir, şeriat kitaplarına girmiş emirlerde hüccet değildir. Zira onlarda tufeylî olabilir. Nâkile itab yoktur. Evet bir fende sözü hüccet olanın sair fenlerde nakil veya dava cihetiyle hükmünü hüccet tutmak, taksim-ül mehasin ve tefrik-ül mesai olan kanun-u İlahîsine vech-i rıza göstermemek demektir...

Hem de mukarrerdir ki; âmm,hassa delalet-i selasenin hiçbirisi ile delalet etmez. Meselâ: Tefsir-i Beyzavî’de (18:96)بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ olan âyetinde Ermeniye ve Azerbeycan Dağlarının mabeyninde olan te’viline nazar-ı kat’i ile bakmak en büyük mantıksızlıktır. Zira esasen nakildir. Hem de tayini Kur’an’ın medlülü değildir. Tefsirden sayılmaz. Zira o tevil, âyetin bir kaydının başka fenne istinaden bir teşrihidir. Binaenaleyh o müfessir-i celilin tefsirdeki meleke-i rasıhasına böyle zayıf noktaları bahane tutmak, şüpheleri iras etmek, insafsızlıktır. İşte asıl hakaik-ı tefsir ve şeriat meydandadır. Yıldızlar gibi parlıyor.» (Mu.31) (Bak: 3731.p.)

3728/2- Kur’an beşerî ve felsefî düşüncelerin tesirinde kalan anlayışlarla tefsir edilmemeli. «Zira mukarrerdir: Asıl mana odur ki: Elfaz onu sımahta boşalttığı gibi zihne nüfuz ederek vicdan dahi teşerrüb etmekle, ezahir-i efkârı feyizyab eden şeydir.

Yoksa başka şeyin kesret-i tevaggulünden senin hayaline tedahül eden bazı ihtimalât.. veyahut hikmetin ebatîlinden ve hikayâtın esatîrinden sirkat edip cepte doldurarak sonra âyat ve ehadisin telafifinde gizletmek, çıkartmak, elde tutmak, çağırmak ki: “Budur mana, geliniz, alınız” dediğin vakit alacağın cevap şudur: “Yahu!. İşte senin manan siliktir. Sikkesi takliddir, nakkad-ı hakikat reddeder. Sultan-ı i’caz dahi onu darb edeni tardeder. Sen âyet ve hadisin nizamlarına taarruz ettiğinden âyet şikayet edip hâkim-i belagat senin hülyanı, senin hayalinde hapsedecektir. Ve müşteri-i hakikat dahi senin bu metaını almayacaktır. Zira diyecek: Âyetin manası dürrdür. Bu ise mederdir. Hadisin mefhumu mühec, bu hemecdir.» (Mu. 18)

3729 «Madem Kur’an-ı Mu’ciz-il Beyan ulûm-u hakikiyenin envaına cami’ ve umum asırlarda umum tabakat-ı beşeriyeye müteveccih bir hutbe-i ezeliyedir. Elbette bir tek ferdin fehmi, ona lâyık ve mükemmel bir tefsir yapamaz ve mümkün olmuyor. Çünki bir ferd pek nadir olarak kendi hususi meslek ve meşrebinin te’sirinden kendi fikrini kurtarabilir. Onun hususi meşrebi te’sir ettikçe, tam tamına hakikatı safi olarak ifade edemez. Ferdin fehmi ve manası ona hastır. O ferd, onu kabul eder. Fakat başkalarını ona davet edemez. Eğer cumhur-u ülema onun fehmini kabul ile başkalara şü-mulünü gösterse, o vakit başkasını o manaya davet edebilir ve hakiki tam tefsir olabilir.

Hem ferdin ahkâmda istinbatı ve içtihadında (hevesi karışmamak şartıyla) o kendi nefsi için amel edebilir, fakat başkalarına hüccet tutamaz. Ta bir nevi icma’ o hükmü tasdik etsin.

Nasıl ki: Ahkâm-ı şer’iyeyi tatbik ve tanzim ve icra etmek ve hürriyet-i fikirden neş’et eden manevi anarşiliği kaldırmak için gayet lâzımdır ki; ülema-i muhakkikînden bir hey’et-i âliye bulunsun ki, o hey’et umumun emniyetine mazhariyetleriyle ve cumhur-u ülemanın onlara itimadıyla ümmet için bir nevi zımnî kefalet ve dava vekili hükmünde olmaları cihetinde icma’-ı ümmet hüccetinin sırrına mazhar oluyorlar. O vakit içtihadın neticesi o icma’ ile şer’an düstur olabilir. Ve icma’ın tasdik ve sikkesiyle umuma şamil oluyor. Aynen onun gibi lâzımdır:

3730- Kur’an’ın manalarının keşfi ve tefsirlerde ayrı ayrı mehasininin cem’i, hem zamanın çalkamasıyla ve fenlerin keşfiyle cilvelenen, tezahür eden Kur’an’ın hakikatlerinin tesbiti için elzemdir ki: Muhakkikîn-i ülemadan herbiri bir fende mütehassıs, geniş fikre, ince nazara malik alla-melerden müteşekkil bir hey’et bu vazifeye sahip çıksın.

Elhasıl: Kur’anı tefsir edene lâzım gelir ki; gayet âlî bir deha ve nüfuzlu derin bir içtihad ve bir nevi kuvve-i kudsiye sahibi olmak gerektir. Bu zamanda öyle bir zat, ancak bir şahs-ı manevi olabilir ki; o şahs-ı manevi, çok ruhların imtizacından ve tesanüdünden ve efkârın telahukundan ve birbirine yardımından ve kalblerin birbirine in’ikasından ve ihlas ve samimiyetlerinden, mezkûr bir hey’etten çıkabilir. O hey’etin bir ruh-u manevisi hükmüne geçer.

Evet “mecmuunda bir hassa bulunur ki, ondaki her fertte bulunmaz” düsturuyla çok def’a içtihadın âsârı ve nur-u velayetin hassaları ve ziyası bir cemaatte görünüyor. Halbuki o cemaatin hangisine bakılsa, o hassa görünmüyor. Demek ami adamların ihlasla tesanüdleri, bir velayet hassasını veriyor.» (E.L.II.89)

Bir atıf notu:

-Şûra heyetine olan ihtiyaç, bak: 3580, 3581.p.lar.

3731- Bazı tefsir kitablarında bulunan bazı fennî malumatların yanlışlığı, Kur’ana isnad edilmemelidir. Evet «âdât-ı müstemirredendir ki: Kitab-ı vâhidde ulûm-u kesîre tezahüm eder. Zira ulûm birbirini intac ve birbirin elini tutmakla teanuk ve tecavüb ettiklerinden o derecede iştibak hasıl olur ki; bir fende telif olunan bir kitapta o fennin mesaili o kitabın muhteviyatına nisbeti ancak zekâtı çıkabilir. Bu sırdan gaflet iledir ki; bir şeriat veya bir tefsir kitabında istitraden derc olunmuş bir meseleyi gören bir zahirperest veya mugalatacı bir adam der ki: “Şeriat ve tefsir böyle” der. Eğer dost olsa diyecek: “Bunu kabul etmeyen müslüman değildir.” Şayet düşman olsa, o bahane ile der: “Şeriat veya tefsir, hâşa yanlış.”

Ey ifrat ve tefrit sahibleri!.. Tefsir ve şeriat başkadır, tefsir ve şeriatte telif olunan kitap yine başkadır. Zira kitap daha geniştir. O dükkanda cevherden başka kıymetsiz şeyler dahi bulunur. Eğer bunu fehmedebildin; hayse beyseden kurtulacaksın.» (Mu.25)

Atıf notları:

-İnkârı kabul etmeyen Kur’anın sarih  hükümleri, bak: 2117.p.

-Tefsir usulünde riayeti gereken hususlar, bak: 422.p.